دنیایی مجازی را تصور کنید که در آن میلیاردها نفر در حالیکه در واقعیت بر کاناپههای راحتی خانه خود لم دادهاند؛ در جهانی دیگر با هم زندگی میکنند، کار میکنند، خرید میکنند، یاد میگیرند و ارتباط برقرار میکنند. در این دنیا، صفحههای رایانه که ما امروزه برای اتصال به شبکه جهانی اطلاعات استفاده میکنیم، به پورتالی برای یک قلمرو مجازی سه بعدی تبدیل شدهاند که همه چیز در آن قابل لمس است؛ مانند یک زندگی واقعی. نام این دنیا «متاورس» است که هنوز وجود خارجی ندارد. کنجکاوی همگان در مورد این واژه در سالهای اخیر آنقدر زیاد شده که در سال ۲۰۲۱، جستجوی آن در فضای گوگل ۷۲۰۰ درصد افزایش یافت؛ سالی که فیسبوک هویت سازمانی خود را به متا تغییر داد و اعلام کرد قصد سرمایهگذاری حداقل ۱۰ میلیارد دلاری در این فناوری دارد. تحقیقات مککینزی هم نشان از آن دارد که علاوه بر متا، غولهای دیگری در عرصۀ تکنولوژی مثل مایکروسافت، گوگل، انویدیا و کوالکام، ارزش متاورس را تا سال ۲۰۳۰ به ۵ تریلیون دلار میرسانند. اما آیا ممکن است علیرغم تمام جذابیتها و سودهای سرشار، این دنیای مجازی روی تاریکی هم داشته باشد؟
دنیای متاورس چیست؟
متاورس یک فضای دیجیتال سه بعدی است که با استفاده از تکنولوژیهایی مانند واقعیت مجازی و واقعیت افزوده، زندگی آنلاین انسان را با زندگی واقعی و شبیهسازیشده او ترکیب میکند. نیل استفنسون برای اولین بار در سال ۱۹۹۲ در رمان علمی-تخیلی خود Snow Crash از اصلاح متاورس استفاده کرد تا دنیایی مجازی را توصیف کند که در آن افراد بر اساس مهارتهای فنی آواتارهای خود زندگی میکنند.
در سال ۲۰۲۲، لورن لوبتسکی، مدیر ارشد Bain & Company در نشست استراتژی پلتفرم MIT سه سناریوی احتمالی برای متاورس طرح کرد. طبق سناریوی اول، متاورس تبدیل به یک فضای بازی و سرگرمی برای مصرفکنندگان میشود؛ فضایی نسبتاً دور از فضای مجازی. در سناریوی دوم، متاورس توسط اکوسیستمهای رقیب کنترل میشود- مثل دنیای متای اندروید و اپل- با قابلیت همکاری محدود. در آخرین سناریو هم متاورس درست مانند اینترنت یک فضای تعاملی، باز و پویا را شکل میدهد اما به صورت سه بعدی.
مارن لوین (Marne Levine) رئیس اداره بخش تجاری Meta میگوید: «در متاورس شما خواهید توانست نهتنها به هر مکانی تلپورت کنید، بلکه در زمان هم سفر کنید. فرض کنید به روم باستان رفتهاید. تصور کنید که در خیابانها ایستادهاید، صداها را میشنوید، بازارها را نگاه میکنید و حس و حال زندگی ۲۰۰۰ سال پیش را از نزدیک احساس میکنید». بازیهای اساسینز کرید اوریجینز و اساسینز کرید اودیسی هر دو تجربهای نزدیک از زندگی ۲۰۰۰ سال پیش را در بخشهای مختلف خود ارائه میدهند. هر دو بازی به بازیکنان اجازه میدهند تا آزادانه در دنیای وسیع طراحی شده مصر و یونان گشتوگذار کنند که شامل ایستادن در مغازهها، مشاهده عمارتها و سازههای مشهور و حتی آموختن درسهای تاریخی از آنها میشود. حال تصور کنید که با نصب یک هدست واقعیت افزوده یا واقعیت مجازی، دنیای این بازیها را از نزدیک حس کنید و بتوانید با شخصیتها و محیط آنها از نزدیک به تعامل بپردازید.
بر این اساس و به دنبال جذابیت بسیار دنیای متاورس، بسیاری ایدههای این دنیا را در کتابها و فیلمهای مختلف خود به تصویر کشیدند؛ گویی که میخواهند نوید دنیای آرمانی نوظهوری را به مخاطبین خود بدهند. برای مثال استیون اسپیلبرگ در سال ۲۰۱۸ با اقتباس از رمان ارنست کلاین Ready Player One آیندهای را به تصویر میکشد که افراد با ورود به دنیای مجازی Oasis از مشکلات خود فرار میکنند. از طرفی فراگیرتر شدن تلفنهای همراه هوشمند و محبوبیت بازیهای مثل Pokémon Go متاورس را بیش از پیش به دنیای واقعی نزدیک کرده است.
واقعیت مجازی متا؛ تحولی بزرگ در فیسبوک
در ۲۸ اکتبر سال ۲۰۲۱ مارک زاکربرگ بنیانگذار و مدیر عامل شرکت فیسبوک در کنفرانسی زنده و مجازی به کاربران خود، خبر از تغییر نام این شرکت به متا Meta داد. از نظر او این تغییر انعکاسدهندۀ تحولات بزرگ برای فراتر رفتن از رسانههای اجتماعی و ورود به دنیای وب ۳، رمزنگاری (بلاکچین)، توکنهای غیر قابل معاوضه (NFT) و متاورس است. زاکربرگ امیدوار بود که متاورس با جذب بیش از یک میلیارد نفر، تجارتی به ارزش صدها میلیارد دلار خلق کند و میلیونها فرد را در این دهه استخدام کند.
از آن پس، متا بیش از ۶۳ میلیارد دلار در واقعیت مجازی (Virtual Reality) سرمایهگذاری کرد؛ از جمله هدستهای واقعیت مجازی به روز شدۀ کوئست که در آن آواتارهای سفارشی (که ابتدا بدون پا خلق شده بودند)، در فضاهای دیجیتال پرسه میزنند؛ همچنین همکاری با برند Ray-Ban برای تولید عینکهای واقعیت افزوده (AR). طوریکه درآمد واقعیت مجازی از این دو بخش با رشدی ۲۸ درصدی در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۴ به ۳۵۳ میلیارد دلار رسید.
با این حال ظهور و انفجار ChatGPT در نوامبر ۲۰۲۲ همه چیز را تغییر داد؛ البته که متا آمادگی آن را داشت: بخش تحقیقات هوش مصنوعی این شرکت به رهبری یان لیکان، از مدتها قبل در حال فعالیت بود. طوری که در ژوئیه ۲۰۲۴ متا با رونمایی Llama 3.1؛ بزرگترین مدل هوش مصنوعی متن باز، اذعان به عقب افتادن نسبی سایر مدلهای هوش مصنوعی متن بسته از جمله ChatGPT و کلاد کرد. طبق شواهد، متا قصد دارد سرمایهگذاری بر این بخش را به ۳۸ تا ۴۰ میلیارد دلار برساند که تا سال ۲۰۲۵ حتی میتواند به ۵۰ میلیارد دلار هم برسد. زاکربرگ گفته است «هوش مصنوعی تقریباً بر هر نوع محصولی که داریم، تأثیر خواهد گذاشت». با تمام اینها او از آرزوهای بزرگ خود برای متاورس دست برنداشت. طوریکه بعد از هدر رفتن دو سوم ارزش این شرکت در سال ۲۰۲۲، قیمت سهام متا یک سال بعد تقریباً سه برابر شد و در سال ۲۰۲۴ با ۶۰ درصد افزایش به ۵۹۵.۹۴ دلار به ازای هر سهم رسید.
ضرر میلیارد دلاری: روی دیگر واقعیت مجازی متا
حرکت بلندپروازانۀ متا برای اولین بودن در جهان متاورس و واقعیت مجازی، روی دیگری هم داشت و آن میلیاردها دلار هزینه برای این شرکت بود؛ طوری که بخش متاورس و واقعیت مجازی متا (Meta’s Reality Labs) متحمل ۴.۵ میلیارد دلار ضرر در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۴ شده است و این یعنی ضرر بیش از ۵۰ میلیارد دلاری این شرکت از زمان راهاندازی واقعیت مجازی.
گزارشها نشان میدهد در حالی که تحلیلگران انتظار داشتند در این سه ماه، درآمد واقعیت مجازی متا به رقمی معادل ۳۱۰.۴ میلیون دلار برسد، در عمل این درآمد تنها به ۲۷۰ میلیون دلار رسید. اینستاگرام و فیسبوک سهم بیشتری از بازار خود را از دست داده و محبوبیت تیکتاک و اسنپچت در بین نوجوانان افزایش یافته است. متا دلیل اصلی این تغییرات را تلاشهای مداوم شرکت برای توسعۀ محصول و سرمایهگذاری برای گسترش بیشتر فناوریهای واقعیت مجازی و واقعیت افزوده متا است.
این نکته و عدم تحقق بسیاری از ایدهها توجه خود زاکربرگ را هم جلب کرد. مارک زاکربرگ در ایمیلی به کارکنان خود نوشت او دورکاری، تماس تصویری و تجارت الکترونیک که آوردههای دوران کرونا بود را امری همیشگی تلقی میکرده که حتی پس از پایان همهگیری هم ادامه خواهد یافت. «بنابراین تصمیم گرفتم سرمایهگذاریهایمان را به میزان قابل توجهی افزایش دهم. متأسفانه، این آنطور که من انتظار داشتم انجام نشد؛ پس از همهگیری، مشخص شد که مردم هنوز ملاقات رو در رو یا تماس ویدیویی را به پوشیدن یک هدست واقعیت مجازی بدقواره و کشیدن آواتار بدون پا به اتاق جلسه مجازی ترجیح میدهند».
متا سعی کرد با راههای مختلف از جمله تعدیل نیرو (اخراج بیش از ۱۳ درصد نیروی کار معادل تقریبا ۱۱ هزار نفر)، هزینههای خود را کاهش دهد؛ هرچند که سرمایهگذاریهای کنونی و هزینههای آن را همچنان راه درستی میداند. در این راستا، Ash Jhaveri – معاون مشارکت آزمایشگاههای واقعیت مجازی- در مصاحبهای با CNBC گفته است: «هرچند ما نیاز به تمرکز و نظارت بیشتری داریم؛ ولی این جهتِ تلاشهای آیندۀ ما را تغییر نمیدهد، فقط به تمرکز بیشتر بازار آن کمک میکند». اما بسیاری از کارکنان متا در مصاحبهای از نادرستی این اقدامات خبر دادهاند. در یک نظرسنجی ناشناس، ۵۸ درصد افراد در مورد موج گستردۀ اخراج کارکنان گفتند: «متاورس، مرگ آهسته و تدریجی ماست؛ زاکربرگ به تنهایی شرکت را با متاورس نابود خواهد کرد».
تحلیلگران هم در این راستا حضور رقبای قدرتمند دیگری مثل اپل و عرضۀ هدستهای واقعیتهای ترکیبی از سوی آن را خطر بزرگ دیگری در برابر متا دانستهاند. بر این اساس Jhaveri معتقد است یکی از اهداف، بایستی کاهش هزینههای هدستهای واقعیت مجازی Meta Quest Pro باشد. البته او میگوید شاید این کار به این زودیها هم رقم نخورد؛ چرا که این اختراع، ارتقایی عظیم در تاریخ فناوری بوده است: «اگر شما به ذره ذره اجزای این هدست نظر بیفکنید، متوجه میشوید پیشرفتهترین تکنولوژی در آن گرد آمده. تقریباً شبیه به یک رایانه».
او در ادامه برای تشریح بهتر آینده، وضعیت تلویزیونهای صفحه نمایش تخت را مثال میزند:
«به یاد دارید سال ۱۹۹۹ یا ۲۰۰۰ که تلویزیونهای صفحه نمایش تخت به بازار آمد. قیمت تلویزیون ۴۰ اینچی آن نزدیک به ۱۰ هزار دلار بود؛ در حالی که رزولوشن بالایی هم نداشت؛ ولی اکثر افراد این محصول را میخواستند و حالا قیمت این تلویزیون ۷۰ اینچی به ۱۸۰۰ دلار رسیده است. ما هم این مسیر را در نظر داریم؛ پیشروی بیشتر به سمت مدلهای مصرفی. بنابراین معتقدیم منحنیهای هزینه در آینده کاهش خواهد یافت».
آیندۀ محتمل: ظهور یک مدینۀ فاضله یا ویرانشهر؟!
پیشبینی کردهاند تا سال ۲۰۵۰ متاورس پذیرش بالایی در تمام اقشار جامعه خواهد یافت. اما این تحول سریع میتواند زمینۀ یک ویرانشهر را فراهم نماید و نه یک جامعۀ آرمانی دلخواه.
دنیایی را تصور کنید که متاورس مرز بین فضای حضوری و مجازی را محو کرده باشد. خیابانها بدون حضور هیچ فردی، جای خود را به شهرهای مجازی بدهند. مناظر طبیعی صرفاً پسزمینهای میشوند برای تجربههای دیجیتالی؛ چرا که متاورس ما را به لذت آنی از هر چیز فرامیخواند. در این ویرانشهر، محیط کاری چیزی بیش از دفاتر فیزیکی نیست که افراد بنا بر عملکرد دیجیتالی خود ارزیابی میشوند. روابط اجتماعی هم به مجموعهای از آواتارها و چتباتها تقلیل مییابد. الگوریتمها، دوستی و عشق را تعریف میکنند. همدلی و شفقت کمتر شده و جای خود را به رضایت آنی، حسادت و یکنواختی میدهند. حریم خصوصی دیگر وجود نخواهد داشت؛ چرا که دادهکاوی این دنیا به هر گوشهای از زندگی رسوخ خواهد کرد.
در سایه این ویرانشهر متاورسی، حتی بنیادیترین نهادهای اجتماعی هم دگرگون میشود. آموزش به تجربههای بازسازیشده تقلیل مییابد. فرهنگ و هنر بیش از پیش به امری کالایی بدل میشوند؛ چرا که دنیای دیجیتال کمترین فضا را برای خلاقیت فردی و هنری به جا میگذارد.
کلام آخر
در دنیای حاضر با شتاب تحولات تکنولوژیک، متاورس به یکی از محبوبترین اصطلاحات تبدیل شده است، دنیایی که اینترنت در آن تجسم بیشتری یافته و فضای واقعی و مجازی را بیش از پیش در هم میآمیزد. در همین راستا فیسبوک هم با تغییر نام سازمانی خود به متا، سروصدای بیشتری در دنیای متاورس به پا کرد. متا بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار برای تحقیق و توسعه در دنیای متاورس سرمایهگذاری کرده است؛ اما در عین حال هزینهها و ضرر بسیاری هم به بدنۀ شرکت وارد کرد: ضرری نزدیک به ۴.۵ میلیارد دلار در سه ماهۀ دوم سال ۲۰۲۴. این امر باعث شده که بسیاری شتاب به سمت دنیای متاورس را بیشتر همراه با ظهور یک ویرانشهر بدانند و نه جامعهای ایدهآل. از نظر آنها زیرپا گذاشتن عواطف و احساساست انسانی، تنها یکی از پیامدهای منفی گسترش این دنیاست. بر همین اساس میتوانیم نتیجه بگیریم که رفتن به سمت دنیای متاورس، باید با شناخت کاملی از چالشها و پیامدهای آن هم همراه باشد؛ اگر نه جز یک ویرانشهر، فاصله گرفتن انسانها از یکدیگر و تحمیل هزینههای بسیار، بهرهای نخواهد داشت.
